DONEJAKUE BIDEKO MONUMENTUAK NAFARROAN

Jatorrian Ibañeta gainean kokatua, ospitale honen helburua beti izan zen Pirinioetako desnibel gogorra gainditu berri zuten erromesei laguntza eta babesa eskaintzea. Baina neguko eguraldi txarraren ondorioz, beherago kokatzea erabaki zen, egungo kokalekura, Errege kolegiata sortuz. Horrela, XIII. mendean, hemen eraiki zen penintsulako lehen tenplu gotikoetako bat, Pariseko Notre-Dame ereduari jarraituz.

Fabrika honen bultzatzaile nagusia Antso VII.a Azkarra izan zen, Navas de Tolosako guduan parte hartu zuen Nafarroako erregea, eta horregatik, kolegio-elizan lurperatua izan nahi izan zuen. Bere gorpua 2,30 metroko hilobi batean dago, bizirik zegoenean zeukan altueraren berdin-berdina, garai hartan ezohikoa zen altuera. Kolegio-elizaz gain, multzo arkitektonikoa osatzen dute klaustro batek, kapitulu-gelak, kalonjeen gelek, museoak, Erdi Aroko aterpetxeak (Itzandegia), Done Jakueren eta Sancti Spiritusen kaperek, errotak eta egungo aterpetxeak.

Amorruaren zubiak erromesei Zubiri parean Arga ibaia zeharkatzeko aukera ematen bazien, Magdalenakoak funtzio bera betetzen du, baina Iruñean. Zubiaren ondotik, erromesa gotorlekuz, lubanarroz eta kanoi-zuloz osatutako harresi-sistema izugarrira hurbiltzen da. Hori guztia XVI. eta XVIII. mendeen artean proiektatu eta eraiki zen. Frantziako portaleak, armarri dotoreak eta oraindik martxan dagoen zubi altxagarri bat dituenak, ibiltariei harrera egiten die Nafarroako hiriburuan.

Gerriko gotortu hau Giacomo Palearo ingeniari italiarrak proiektatutako 1571ko ziudadela pentagonal batek osatzen du. Turingoaren eta Anberesekoaren kopia da, baina bietako bat ere ez da kontserbatzen, eta, beraz, Iruñekoa munduko zaharrena da. Gaur egun, hiriaren arnasgunea da, barrualdean eta kanpoaldean parke bat duena, non soropilaren berdetasunaz eta zuhaitz ugariez goza baitaiteke hainbat jarduera fisiko egiteko, paseatzeko, lagunekin geratzeko edo bere areto historikoetan arte garaikideko erakusketa bat bisitatzera joateko.

San Zernin parrokiaren barruan, eta ia tenplu gotikoaren neurri berarekin, erromesen babeslea den Bideko Ama Birjinari eskainitako kapera dago. Tailua XII. mendekoa da, baina kalitate artistiko handiko estatuez eta urreztadurez betetako erretaula barroko ikusgarrian gordetzen da.
Hiriko zaindariari eskainitako kapera hau Kale Nagusiaren hasieran badago, amaieran Nafarroako zaindariaren kapera dago: San Ferminena; Iruñetik igarotzen diren erromesendako nahitaezko beste puntuetako bat da.

XII. mendekoa, 1889an Monumentu Nazional izendatua izan zen eta erromanikoaren obrarik gorentzat hartzen da. Bere portada nabarrak, Leodegarius maisuak eta San Juan de la Peñako maisuak eginak, Azken Epaiketari buruz hitz egiten digu eta Donejakue bideari keinu ugari egiten dizkio.

Munia erreginak, Antso III.a Nagusiaren emazteak, eraiki zuen XI. mendean, eta Bideko ingeniaritza-lan handienetako bat da. Bai erreginak eta bai zubiak izena ematen diote herriari.

Gares Bideko herrien adibide klasikoa da. Hiru kale paraleloz osatuta dago, kale horiek belenek zatitzen dituzte, eta harresiek eta dorreek inguratu. Ardatz nagusia Kale Nagusia da, zeinetik Donejakue bidea igarotzen baita eta, behar den bezala, Done Jakueri eskainitako eliza bat du. Portadaz gain, Done Jakue Beltzaren zurezko tailua nabarmentzen da. Gurutziltzatuaren elizak ere merezi du minutu batzuez haren portada eta barrualdea begiestea.

Erdi Aroko, Errenazimentuko eta barrokoko eraikinen monumentu-multzoa da. Barruan, bi klaustro eta XII. mendeko eliza handi bat daude. Erromesendako lehen ospitalea izan zen Nafarroan.

XII. mendeko eliza erromaniko soila eta harmoniatsua, oinplano oktogonal bitxia eta Kordobako meskitan inspiratutako zortzi puntako izar bat marrazten duen ganga duena.